(سپاس از دوست عزیز آقای مهندس م.سلیمی که در شکل گیری وبلاگ مرا راهنما بودند)
از منابع دوره ساساني چنين بر مي‌آيد كه سه آتش يا آتشكده بزرگ در اين دوره وجود داشته‌اند و در روايت‌ها، اصل اين سه آتشكده را از سه آتش مهم اساطيري دين زرتشت دانسته‌اند: آذر فرنبغ، آذرگشنسب و آذر بر‌زين‌مهر.
چهار طاقي مشهور به «خانه ديو» در روستاي «ريوند» در مركز دهستان باشتين كه برخي باستان شناسان آن را محل آتشكده «آذربرزين مهر» فرض كرده بودند، بر اساس پژوهش هاي تازه بر منابع فارسي و عربي اوايل دوره اسلامي با مختصات اين آتشكده مشهور ساساني مطابقت ندارد و باستان شناسان بايد در كوه هاي اطراف روستاي گنبد (جنبد) در جستجوي اين آتشكده باشند.
از منابع دوره ساساني چنين بر مي‌آيد كه سه آتش يا آتشكده بزرگ در اين دوره وجود داشته‌اند و در روايت‌ها، اصل اين سه آتشكده را از سه آتش مهم اساطيري دين زرتشت دانسته‌اند: آذر فرنبغ، آذرگشنسب و آذر بر‌زين‌مهر.
هر يك از اين سه آتش را متعلق به يكي از طبقات جامعه مي‌دانسته‌اند: آذر فرنبغ آتش موبدان، آذر گشنسب آتش ارتشتاران و آذر بر‌زين‌مهر آتش كشاورزان بوده است.
اين سه آتشكده به ترتيب در فارس، آذربايجان و خراسان به دست سه قهرمان زميني يعني جمشيد، كيخسرو و كي‌گشتاسب تاسيس شده‌اند. همان‌گونه كه مي‌بينيم در منابع قديم جايگاه اين آتشكده‌ها نيز ذكر شده است اما تا‌كنون هيچ اثري از آنها به دست نيامده است. آذر برزين مهر آتشكده خاص طبقه كشاورزان بود كه در ابتدا محل ثابتي نداشت. به نوشته متن پهلوي بندهشن، وقتي كه زرتشت دين آورد، كي گشتاسب آن را در كوه ريوند كه پشت گشتاسبان گفته مي‌شود، مستقر ساخت.
در جاي ديگري از بندهشن آمده است: «ريوند كوه در خراسان است (كه) آذر برزين مهر در آن قرار دارد.»
باز در بندهش آمده است: «كوه گنابد در همان پشت گشتاسبان است، (از) آنجا به طرف ريوند، كه محل آذر برزين مهر است، نه فر‌سنگ است به طرف غرب.»
در متن پهلوي گزيده‌هاي زادپسرم نيز به محل آذر برزين مهر اشاره شده است: «آذر فرنبغ در كوه فرمند (داراي فره) در خوارزم جاي گرفت، آذرگشنسب در كوه اسنوند در آذربايجان و آذر برزين مهر در كوه ريوند كه در پشت است.»
مترجمان بندهشن و گزيده‌هاي زاد پسرم و محققان درباره نام‌هاي فوق بحث كرده و كوشيده‌اند محل دقيق اين مناطق را مشخص كنند. از جمله: زنده ياد ابراهيم پور داود، محمد تقي راشد محصل، زنده ياد مهر‌داد بهار، زنده ياد احمد تفضلي و زنده ياد داود منشي زاده.
دكتر «علي اشرف صادقي»، در مقاله «محل آذر برزين مهر» كه در شماره ششم نشريه «نامه ايران باستان» منتشر شده است، پس از ذكر و بررسي نظرهاي گوناگون و بررسي منابع عربي و فارسي براي مشخص كردن مناطق فوق الذكر، همچون تاريخ نيشابور، احسن التقاسيم، معجم البلدان، شاهنامه، تاريخ بيهق، اسرار التوحيد و زين الاخبار، كوشيده محل دقيق آذر برزين مهر را در كوه ريوند مشخص كند.
در اين مورد هم نظرهاي گوناگوني وجود دارد. والنتاين ويليامز جكسون، ايران‌شناس، هندشناس و استاد زبان‌هاي هند و ايراني، محل آن را در نزديكي ده مهر بر سر راه خراسان به نيشابور، به يك فاصله از ميان دشت و سبزوار مي‌دانسته است.
در لغت فرس آمده: «برزين آتشگاهي است به گنبد (در اصل نسخه: بكبند) و بس به نيشابور». در تاريخ بيهق آمده: «... گنبد، آنجا بيت النار بوده است، بدان باز خوانند.»
از مجموع نظرات ايران‌شناسان و آنچه در منابع فارسي و عربي آمده است و با توجه به مشخصات آذر برزين مهر كه در ريوند، در پشت گشتاسپان، در گنبد قرار دارد، دكتر صادقي نتيجه مي‌گيرد كه گنبد به معني آتشكده است و چون در اين ده آتشكده وجود داشته، ده را به نام آتشكده ناميده‌اند. اين ده امروز جنبد نام دارد و جزو دهستان كيذقان بخش ششتمد شهرستان سبزوار است و در تداول اهالي، گنبد گفته مي‌شود. «ربع زمج» كه سابقا اين ده گنبد جزو آنجا بوده امروز زمج ناميده مي‌شود و دهستاني از بخش ششتمد است كه مركز آن ده ششتمد است و در كنار كيذقان قرار دارد.
بخش ششتمد در جنوب سبزوار است و ريوند نيز در جنوب و جنوب غربي نيشابور است و با ششتمد فاصله زيادي دارد، اما احتمالا قلمرو ريوند در گذشته تا ششتمد ادامه داشته است. بنابراين، روستاي برزنون كنوني (ظاهرا بر‌زينان) با آتشكده برزين مهر ارتباطي ندارد و به احتمال قوي از اسم شخصي برزين نام گرفته شده است.
دكتر صادقي در اين مقاله، با مشخص كردن حدود منطقه آتشكده مورد بحث، پيدا كردن محل دقيق و بقاياي آن را به باستان‌شناسان واگذار كرده است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر